یەریڤان سەعید، توێژەر لە پەیمانگای وڵاتانی كەنداو لە واشنتۆن:

 Yerevan Saeed interview with Kurdish Chawder newspaper about US foreign policy towards Kurds.

سازدانی: بڕوا بەرزنجی

ئێستا كاتێتی پرسیار لەبارەی نیگەرانی‌و دوودڵیی ئەمەریكییەكان‌و زۆرێك لە وڵاتانی دنیا، لەبەرامبەر ئەم سەرۆكە، بكەین. كە لە چەند رۆژی داهاتودا بە فەرمی لە كۆشكی سپییەوە بۆ چوار ساڵ سەرۆكایەتی زلهێزترین وڵاتی دنیا دەكات.
لەم تەوەرەیەدا لەژێر ناونیشانی "جیهان لە سەردەمی ترەمپدا"، لەگەڵ كۆمەڵێك رۆژنامەنوس‌و لێكۆڵەری سیاسی كورد گفتوگۆدەكەین. یەریڤان سەعید، توێژەر لە پەیمانگای وڵاتانی كەنداو لە واشنتۆن لە تەوەری ئەمجارەدا بەشداریی دەكات‌و گۆڕانكاری‌و پێشبینیەكانی سەردەمی ئەم سەرۆكە شیدەكاتەوە. هاوكات باس لەو كاریگەرییانەش دەكات كە پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە.

چاودێر: ئێستا ترەمپ سەرۆكە، باسی زۆر ترس دەكرا، ئەگەر ئەو ببێت بە سەرۆك، ئایا جیهان ئێستا لە سەردەمی "ترس"دا دەژی؟
یەریڤان سەعید: ترسی جیهان لە نەبونی ئەزمونی دۆناڵد ترەمپەوە سەرچاوەی گرتبو لە حكومڕانیدا و نەبونی هیچ باكگراوندێكی سیاسی. لە هەمان كاتدا گوتارە توندڕەوەكانی ترەمپ دەربارەی ئیسلام، كۆچبەران و هەڵوەشاندنەوە و دوبارە رێكخستنەوەی پەیوەندی ئەمەریكا لەگەڵا جیهان كاریگەری زۆریان هەبوە و ئەبێت لەسەر ئەو سیستەمە نێودەوڵەتیەی كە خودی ئەمەریكا لە دوای جەنگی جیهانی دوەمەوە خەریكی پاراستنیەتی. بە دڵنیایەوە ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمەریكا دەتوانێت زۆر شت بكات و سیاسەتی دەرەوە بەتەواوەتی بگۆڕێت و دوبارە هاوپەیمانیەتی ئەمەریكا لەگەڵا هەر وڵاتێك بیەوێت بنیادی بنێت و هاوپەیمانیەتە كۆنەكان لاببات یان لاوازیان بكات. بەڵام ترەمپ لەگەڵا ئەوەی كەسێكی هەڵەشە دیارە و كردارەكانی پێشبینی نەكراوە، ئەگەری زۆری هەیە بچێتەوە ئەو قاڵبە ریالیزمەیەی كە سەرۆكەكانی پێشوی ئەمەریكا تێیدا بون، واتە هەوڵدان بۆ راگرتنی پەیوەندییەكان و پێشخستنی بەرژەوەندی ویلایەتە یەكگرتوەكان لە سەر ئاستی جیهان بەردەوامی هەژمونی ئەمەریكا لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی. ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە ترەمپ وەك ئیدارەكانی پێشو وا دەبێت، ئەگەر بە وردی سەیری ئیدارە و سەرۆكەكانی پێشوی ئەمەریكا بكەین، هەر سەرۆكە و دید و بۆچونی جیاوازی بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا هەبوە لەسەر ئەو دیدەی خۆی و بە راوێژ لەگەڵا ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمەریكا، دوبارە سیاسەتی دەرەوە دادەڕێژرێت و ئەم دوبارە داڕژانەی سیاسەتی دەرەوەش، هەندێك وڵات تێیدا سودمەند دەبن و هەندێكیش زەرەرمەند و زۆربەی وڵاتیش وەك خۆی دەمێنێتەوە. ئەگەر ئاوڕێك لە دو ئیدارەی پێشوی ئەمەریكا بدەینەوە لە ساڵی ٢٠٠١ بۆ ٢٠١٧، دەبینین دو دیدی جیاواز و پێچەوانە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكایان بەڕێوەبردوە -- جۆرج بۆشی كوڕ باوەری بە بەكارهێنانی هێزی سەربازی تاكلایەنە هەبو لە لایەن ئەمەریكاوە بۆ بە دەستهێنانی ئامانجەكانی لە كاتێكدا، ئەم سیاسەتە گۆڕا كاتێك ئۆباما بو بە سەرۆك سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا زیاتر پشتی بە دیبلۆماسیەت و هێزی نەرمی ئەمەریكا دەبەست بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكان. لەم كاتەدا دەتوانین بڵێین سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپدا وەك لاپەڕەیەكی سپی وایە و ئەگەری نوسینی هەمو شتێكی تێدا هەیە. گەورەترین چاوەڕوانی بریتییە لە پەیوەندی باشتر لەگەڵا روسیا و دوركەوتنەوە لە وڵاتی چین، ئەگەر ئەمە بكات، ئەوە سیاسەتی ترەمپ پێچەوانەی هەمو سەرۆكەكانی پێشوی ئەمەریكایە لە ساڵی ١٩٧٢ وە كاتێك ریچارد نیكسنی سەرۆكی ئەو كاتەی ئەمەریكا هەمو جیهانی شۆكرد بە سەردانی پەكین و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵا ئەو ولاتە.

چاودێر: پێچەوانەی زۆرێك لە پێشبینیەكان، دۆناڵد ترەمپ بو هەڵبژێردرا بەسەرۆكی زلهێزترین وڵاتی دنیا "ئەمریكا"، بۆچی پێشبینی زۆرینەی سەنتەری لێكۆڵینەوەو راپرسی و چاودێرانی سیاسی و سیاسەتمەدارانی دنیا پێچەوانە بوەو هاوڵاتیانی ئەمریكا ترامپیان كردە سەرۆك؟ واتە بۆ ترسی سیاسییەكان و زۆرینەی خەڵكانی لیبڕاڵ پێچەوانە بو لە ترسی هاوڵاتیانی ئەمریكی؟
یەریڤان سەعید: لە ماوەی ٨ ساڵی رابردودا، خەڵكی سپی پێستی ئەمەریكی لە ویلایەتەكانی ناوەڕاستی رۆژئاوای ویلایەتە یەكگرتوەكان، هەست بە پەراوێز خستن دەكەن، متمانەیان بە سیاسییەكان نەماوە و دۆنالد ترەمپ كە مێسجێكی گشتی و سادە و پۆپۆلیستی هەبو، بو بە جێی بایەخی ئەم دەنگدەرانە. زۆربەی دەنگەكانی دۆناڵد ترەمپ لە ئەو شوێنانە بون كە پێشتر دەنگیان نەدابو، واتە زۆربەی ئەو كەسانەی لە شارە بچوك و لادێكاندا دەژیان هاتنە دەرەوە بۆ رۆژی هەڵبژاردن ‌و دەنگیان بە ترەمپ دا كە ئەمەش هاوكێشەكەی گۆڕی لە سودی ترەمپ. لە هەمان كاتدا، لێكۆڵینەوەكانی ئێف بی ئای و باكگراوندی هیلاری كلینتن كاریگەری هەبو لە سەر هەلبژاردنەكان. كێشەی سەنتەری راپرسیەكان ئەوەیە كە زۆرجار حسابی شارە گەورەكان دەكەن و خەڵكی شارە بچوكەكان و لادێكانیان لە بیركردبو لەبەر ئەوەی ئەمانە لە رابردودا كاریگەری ئەوتۆیان لە سەر ئەنجامنی هەڵبژاردنەكان نەبو بە هۆی بەشداری كەمی هاوڵاتیانەوە لە دەنگدان لەم ناوچانەدا.

چاودێر: دەوترێت سیستەمی سیاسی لە دنیادا چەقبەستوەو لە "داڕزان"دا دەژی، لەئەمریكایش هاوڵاتیان بێزاربون لەو لەیەك چونەی سەرۆكەكان و سیاسەتەكانیان، بۆیە حەزێك هەیە بۆ گۆڕانكاری ئیتر دەرئەنجامەكەی بە باش بكەوێتەوە یان بە خراپ، ترامپیش ئەو سەرۆكەیە كە "قەلەقی" دروست كردوە لەوەی دنیایی سیاسی بگۆڕێت؟
یەریڤان سەعید: لەگەڵا ئەوەی سەرۆكی ئەمەریكا دەسەڵاتی رەهای لە سیاسەتی دەرەوەدا هەیە، بەڵام كاتێك دێتە سەر سیاسەتی ناوخۆ، زیاتر لە سەرخۆ و ئاگادارترە لە بەرئەوەی سیاسەتەكانی ناوخۆ زیاتر و زوتر كاریگەریان لە سەر هاوڵاتیان دەبێت ‌و ئەمەش ناڕەزایەتی بە دوای خۆیدا دەهێنێت لە هەمان كاتدا، كۆنگرێس و دادگای بڵندی ئەمەریكی وەك چێك وان لە سەر سەرۆك. ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ چاوەڕێ دەكرێت زیاتر فۆكەسی لە سەر ئابوری و بازرگانی بێت لە سەرەتادا لەبەر ئەوەی ترەمپ بەڵێنی داوە بە گەڕانەوەی كار بۆ ئەمەریكا و چاكردنی بار و گوزەرانیان. بەتایبەت ئەگەر ترەمپ بیەوێت بۆ هەڵبژاردنی ٢٠٢٠ خۆیهەڵبژێرێتەوە، ئابوری گرنگرترین رەهەندە كە كاریگەری دەبێت لە سەر بڕیاردانی تاكی ئەمەریكی بۆ دەنگدان. هاوڵاتیان ٤ ساڵی تر سەیر دەكەن بزانن، ژیانیان باشترە یان خراپترە ئەگەر خراپ بێت ئەوە دەنگ بە كاندیدێكی دیكە دەدەن.

چاودێر: دەوترێت جیهان لە سەردەمێكدایە كە دیموكراسییەت و كاڵبونەوەی هێڵی نەتەوەو جوگرافیایی نەتەوەیی بەرەو ماڵئاوایی دەڕوات و سەردەمی سەرۆكە شەڕەنگێز و راسیستەكانە، واتە مۆدێلی پۆتین و ئەردۆگان و سیسی، بۆیە لەئەمریكا ترامپ دەبێتە سەرۆك و بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا دێتە دەرەوە، هێزە راسیستەكان لە ئەوروپادا بەهێز دەبن، تا چەند ئەم روداوە سیاسییانە پەیوەندییان پێكەوە هەیە؟.
یەریڤان سەعید: بارودۆخی سوریا و كۆچبەران توانیان هەندێك دەنگی سیاسی توندڕەوی راستڕەو چ لە توركیا و چ لە ئەورپا و شوێنەكانی دیكە پێشبخەن. ئەمەریكاش لە ئەم چوارچێوەدایە لە هەڵبژاردنی ترەمپ، بەڵام ئەمەریكا جیاوازە لە توركیا و میسر و شوێنەكانی دیكە، دەستور یەكلاكەرەوەی بابەتە گرنگەكانە.

چاودێر: تا چەند كێشەی كۆچبەر و تیرۆر كاریگەرییان لە گەڕانەوەی ئەو مۆدێلە داخراوەی سیاسەت هەیە، ئایا ئەم دوانەیە مژدەی سەركەوتنی ترەمپ و هاوشێوەكانی نییە؟
یەریڤان سەعید: وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا، تیرۆ و كۆچكردن توانیان دەنگی سیاسەتمەدارە توندڕەكانی لە ئەوروپا و ئەمریكا بەرەو پێشەوە ببەن و بە خەلك بڵێن، كە ئێمە چەندین ساڵە قسە لە سەر ئەم بابەتانە دەكەین بەڵام گوێتان لێ نەگرتین. رووداوەكانی پاریس و بەلجیكا و نیۆرك و كالیفۆرنیا و فلۆریدا توانیان وەك پشتراستكەرەوەی وتەی ئەم سیاسیانە رۆل ببین و بەڵگە بدەن بە دەستیانەوە بۆئەوەی وەك چەكێكی كاریگەر بەكاری بهێنن لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا و كار لە سەر ترسی خەڵكی بكەن. بەڵام ئەم سیاسیانەش لە هەموو وڵاتێكدا سەركەوتوونەبوون، لە نەمسا دوو جار شكستیان هێنا و لە بەریتانیاش، خەڵكەكەی خۆزگە دەخوازێت دەنگیان بە دەرچون لە یەكێتی ئەوروپا نەدایە. لە هەمان كاتدا لە ئەمەریكاش، ئەگەر دەنگی دەنگدەران پێوانە بوایە بۆ بوون بە سەرۆك ئەوە هیلای كلینتن بە ئاسانی دەیبردەوە لەبەر ئەوەی هیلاری لە دەنگی گشتیدا زیاترلە ٣ ملیۆن دەنگی زیاتری بە دەست هێنا.

چاودێر: كورد لە كوێی ئەم گفتوگۆ سیاسیانەدایە؟ هەندێك دەڵێن هەركەس سەرۆكی ئەمریكا بێت بە باش و خراپ پەیوەندی بە كوردەوە نییە، ڕایەكیش هەیە، كە كاریگەرییەكە بە ناڕاستەوخۆ وەسف دەكات، بەوجۆرەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا كاریگەری ڕاستەوخۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەسەر بەرەی"سونی" و بەرەی "شیعە"ە وە هەیە، كە ئەو دوو بەرەیەش كوردیان دابەشكردوەو كاریگەرییان لەسەر هێزە كوردییەكان و پرسی كورد هەیە؟
یەریڤان سەعید: ئەمەریكا سیاسەتێكی تایبەتی بە كوردی نیە و لە رابردوودا، كورد توانیویەتی سود لە لێكەوتەكانی سیاسەتی ئەمەریكا وەربگرێت لە رۆژهەلاتی ناوەراستدا كە دواتر واشنتن سەیری كردووە شتێكی باشە و بەرگری لێكردوە و پاراستویەتی. ئەمە لە ساڵی ١٩٩١ وە بۆ ئێستاش راستە. بەڵام لەم كاتەدا داعش ئەمەریكای ناچار كردوە كە كورد بە هەند وەربگرێت و چاو لە زۆركێشەی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بنوقێنێت بۆ بە دەستهێنانی ئامانجی ستراتیجی خۆی كە لە ناوبردنی داعشە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دوای داعش چیدەبێت؟ بە بۆچونی من هەرێمی كوردستان ئەو بایەخە نێودەوڵەتیەی كە هەیەتی لە دەستی دەدات كە دەتوانرا سودی زیاتری لێوەربگیرێت ئەگەر كێشە سیاسیەكانی ناو هەرێم بیانهێشتایە. بەڵام لەگەل ئەمانەشدا، ئەمەریكا واز لە پشتگیری كردنی كورد ناهێنێت، بەڵام زۆر و كەمی یارمەتی ئەمەریكا پشتدەبەستێت بە ئەو رووداوانەی لە ناوچەكەدا هەن. ئەبێت ئەوەش بزانین كە فرۆكەی ئێف ١٦ بۆ هەتا هەتایە بەرگری لە كوردستان ناكەن ئەگەر كورد خۆی نەتوانێت لە نێوخۆیدا رێك بكەوێت و سوپایەكی یەكگرتوی رێكخراو و حكومەت و پەرلەمانێكی كارای هەبێت. كوردستان توانیویەتی پشتگیری باشی نێو دەولەتیو رۆژئاوای هەبێت بەهۆی ئەو دیموكراسیە كەم و كوڕەی كە هەیبووە و لە ئێستادا ئەم تۆزە دیموكراسیەش لە ژێر هەرەشەی جدیدایە بە هۆی كەلەكەبونیكێشەكانی هەرێمەوە و لە واشنتن با لەوە دەكرێت كە هەرێمی كوردستانیش وەك وڵاتانی دیەكی ناوچەكە بەرە و نادیموكراسی دەچێت. ئەمە ئەو وێنە گرنەگەیە كە كوردستانی لەگەڵ عێراق و ولاتانی دیەكی ناوچەكە جیاكردوەتەوە، ئەگەر كوردستانیش وەك وڵاتانی ناوچەكەی لێبێت، ئەوە هەرێمی كوردستان دۆستە نزیەكانی لە دەست دەدات و دەبێت لە بەشێكی جیانەكراوەی وڵاتانی رۆژهەلاتی ناوەراست.

لە ساڵی ١٩٨٠ لە هەڵەبجە لە دایك بوە، ساڵی ٢٠٠٢ بەشی ئینگلیزی پەیمانگەی مەڵبەندی مامۆستایانی تەواوكردوە لە ساڵی ٢٠٠٣ وەك وەرگێڕ و رۆژنامەنوس لەگەڵا گاردیەنی بەریتانی و بی بی سی و نیۆرك تایمز و ئێن پی ئار كاری كردوە. لە ساڵی ٢٠١٠ بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە حكومەتدا لە زانكۆی تەكساس لە ئۆستن وەرگرتوە و دواتر وەك شرۆڤەكاری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ كۆمپانیای راوێژكاری ستراتفۆری ئەمەریكی كاری كردوە. لە ساڵی ٢٠١٣ دا ماستەری لە یاسا و دیبلۆماسیەدا لە زانكۆی تەفت لە بۆستن بە دەستهێناوە ئێستا خوێندكاری دوكتۆرایە لە بەشی شرۆڤەكردن و چارەسەكردنی گرفتەكان لە زانكۆی جۆرج مەیسن، لە هەمان كاتدا، توێژەرە لە پەیمانگای وڵاتانی كەنداو لە واشنتن.